Расм 7.
Красногорск ҳудудида қарағай экилган майдон (2022 й.)
Ўсимлик ресурсларидан барқарор фойдаланиш йўллари
Ҳозирги вақтда республикамиз аҳолисининг сезиларли даражада ўсиши, шунингдек, халқ хўжалигининг барча тармоқларининг жадал ривожланиши, илгари фойдаланилмаган ерларни ўзлаштириш туфайли табиий бойликлардан пухта ва оқилона фойдаланиш масаласи устувор вазифалардан бири бўлиб қолмоқда. Бу бойликлардан бири, шубҳасиз, ўсимликлар дунёсидир. Бу ерда тоғ фитоценозларида ўсадиган иқтисодий аҳамиятли турларининг ўзига хос биологик хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ва тадқиқот соҳасидаги барча мавжуд ботаника маълумотларини максимал ҳамда ҳар томонлама ҳисобга олган ҳолда тизимли равишда олиб борилиши керак.
Бизнинг фикримизча, ҳозирги вақтда муҳим антропоген босим зонасида бўлган, яъни биринчи тоифадаги ерларда бўлган турларгина Республика ҳудудида махсус ҳимоя чораларига муҳтож. Шу билан бирга, кенг экологик диапазонга эга бўлган баъзи турлар бошқа зоналарда ҳам, тадқиқот майдонидан ташқарида ҳам кўпроқ ёки камроқ тарқалган бўлса, бошқалари, аксинча, иқтисодий ривожланаётган ҳудудларда хавфдан ҳимоясиз бўлиб чиқмоқда. Булар нафақат популяциялар сонининг муқаррар қисқариши, балки баъзан турларнинг тўғридан-тўғри йўқ бўлиб кетиши билан таҳдид қилмоқда. Масалан, Пскем дарёси ҳудудидан Pyrus asiae-media (M.Pop.) Maleev ўсимлиги йўқолиб кетган.
Интенсив ишлатиладиган ўсимлик турлари, шу жумладан доривор ўсимликлар алоҳида эътибор талаб қилади. Бундай турларга Ungernia sewersowii (Regel) B. Fedtsch. киради, кўп йиллар давомида чекланмаган тарзда попупяцияларни эксплуатацияси турнинг табиий чакалакзорларини камайишига ва захирасини сезиларли даражада қисқаришига олиб келди. Ҳар бир алоҳида тур учун барча зарур ҳимоя ва оқилона фойдаланиш чораларининг тўлиқ тавсифи алоҳида мустақил тадқиқот бўлганлиги сабабли, бу ерда фақат энг умумий принципларни ва барча турларга тегишли энг муҳим ва шошилинч чораларни у ёки бу даражада тавсифлаш мақсадга мувофиқдир. Табиатни муҳофаза қилиш тамойиллари ва ўсимликлар жамоалари кўплаб адабиётларда етарлича батафсил ишлаб чиқилган. Тошкент вилояти ҳудудига келсак, доривор ўсимликларни муҳофаза қилишнинг қуйидаги асосий тамойилларини ажратиб кўрсатиш мумкин:
- Биринчи тоифадаги фойдаланишнинг аллақачон ривожланган ҳудудларига катта эътибор берилиши керак. Аввало, лалми экинларни экиш учун янги ҳудудларни ривожлантиришнинг иқтисодий самарадорлиги ва мақсадга мувофиқлигини синчковлик билан ҳисоблаш ва ушбу кўрсаткичларни бундай фаолиятдан келиб чиқадиган иқтисодий ва ижтимоий йўқотишлар билан таққослаш керак.
- Ушбу минтақа флорасининг ўзига хослиги туфайли вилоят ҳудудида яйлов юкини камайтириш (ёки хеч бўлмаганда кўпайтирмаслик) керак, чунки тоғ фитоценозлари ҳаддан ташқари чорва молларни томонидан зарар кўрмоқда. Ҳудуд жуда кўп сонли қўйлар ва подалар ўз йўлида ҳамма нарсани ейишади ва оёқ ости қилишади. Бу ҳудудларда яйлов юки йилдан-йилга ортиб бормоқда, бу эса табиий ландшафтларнинг аста-секин йўқ қилинишига таҳдид солмоқда. Масалан, Тошкент вилоятининг Паркент туманидаги ҳозирги вазиятни мисол қилиб келтириш мумкин, унинг ем-хашак сиғими яйловлар 30 000 қорамол боқиш имконини беради, лекин аслида 2 баробар кўп ўтлайди.
- Тоғ ёнбағрларида ўрмон барпо қилиш учун маблағни аямаслик керак. Бизнинг фикримизча, интродукция қилинган Pinus spp. турини экиш ўрнига ксерофил дарахт ва бута турлари, яьни Crataegus pontica K.Koch, Pistacia vera L., Rosa sp., каби турлари экспозицияларда осонгина илдиз отиши мумкин. Шимолий ён бағирларида мезофил дарахти Juglans regia L. бор. Бу маблағлар тез орада қопланмайди, лекин уларнинг ижтимоий таъсири беқиёс даражада муҳимроқ бўлади.
- Тадқиқот соҳасида маҳаллий аҳолининг маданияти ва хабардорлигини асосан иқтисодий усуллар ёрдамида ошириш керак, уларни асосийси қурилиш ёғочи, иложи бўлса, табиий газ ва электр энергияси билан таъминлаш керакдир. Ҳозирги вақтда қурилиш, иситиш ва пишириш эҳтиёжлари учун қимматбаҳо ўсимликларни кесиш ҳолатлари жуда кенг тарқалган ва уларни назорат қилиш ишлари деярли йўқ.
- Тоғли фитоценозларга таҳдидлардан бири бу ёнғинлар бўлиб, улар дашт ҳудудлари билан бирга асосан арча ўрмонларини қоплайди. Баргли ўрмонлар ва дашт ўсимликлари ҳудудлари эрта баҳор, ёз мавсумининг иккинчи ярми ва кузда алангаланиш даражасининг ошиши билан ажралиб туради. Қўшимча омил бу ўт қопламининг мавжудлигидир.
- Сўнгги пайтларда одамларнинг тартибсиз дам олишлари катта муаммо бўлиб келмоқда, айниқса шанба ва якшанба кунлари дам олувчилар тоғларга боради, бу ерда улар гулдасталар учун ноёб, кўпинча эндемик ўсимлик турларини йиғиш орқали тиклаб бўлмайдиган зарар етказади. Мисол учун, лолаларнинг кўп турлари (Tulipa sp.), эремурус (Eremurus sp.). кабилар киради. Уюшмаган сайёҳлар гулхан ёқиш учун дарахтларни синдирадилар, назоратсиз равишда доривор ўтларни ўзлари учун ҳам, бозорларда сотиш учун ҳам йиғадилар. Шу муносабат билан қуйидагилар таклиф қилинади:
- сайёҳлар учун қатъий белгиланган йўналишларни ишлаб чиқиш.
- сайёҳлар учун уюшган дам олиш жойларини ташкил қилиш.
- визуал тарғиботни ҳамма жойда, турли хил плакатлар, ноёб ўсимликлар тасвирланган реклама тахталари ва уларнинг аҳамиятини кўрсатиш. Уларда табиатга муҳаббат ва унга ҳурмат туйғусини тарбиялаш.
Расм 8.
Красногорск яқинидаги ёнғиннинг оқибатлари
- Ёввойи ўсимликларни, айниқса, Ўзбекистон Республикаси Қизил китобига киритилган ноёб турларни ноқонуний йиғиш ва сотиш билан шуғулланувчи шахсларга нисбатан жазо чораларини қўллаш. Бундан ташқари, маиший ва қурилиш чиқиндиларини рухсатсиз утилизация қилиш ва шу мақсадда табиий ландшафтлардан фойдаланиш билан шуғулланадиган шахслар ва ташкилотларга жиддий жазо қўлланилиши керак.
- Фармацевтика саноатини хом-ашё билан таъминлаш учун доривор ўсимликларнинг энг муҳим турларини экин майдонларига киритиш керак. Сўнгги йилларда табиий ҳолда ўсган баъзи ўсимликлар хомашёсини, мисол учун Achillea millefolium L., Helichrysum maracandicum Popov ex Kirp., Hypericum perforatum L., катта ҳажмда йиғиб олиниши натижасида табиий ҳолда ўсган чакалакзорлар захираси сезиларли даражада камайган. Нам жойларда, тоғ сойлари бўйлаб икки уйли қичитқи ўтини (Urtica dioica L.) экишни тавсия қиламиз.
Расм 9.
Маиший чиқиндилар ахлатхонаси, Красногорск
Расм 10.
Красногорскда ахлат ташлашни тақиқловчи белги
